صفرهای کوچک زنگ زده

به گزارش پایگاه خبری راد،  سابقه پول در ایران به پیش از هخامنشیان بر می گردد اما در این دوران و سلطنت داریوش ضرب سکه دچار تغییر و تحولات بنیادی شد که سکه ها به دو شکل طلا و نقره رواج پیدا کرد.

پس از آن و در زمان اشکانیان مس دیگر فلزی بود که برای ضرب سکه مورد استفاده قرار گرفت. دینار را اولین واحد پولی ایران می‌نامند که در دوره غزنوی با ضرب سکه"صنار" یعنی 100 دیناری پایه گذاری شد.

 دوره صفوی را می توان سرآغاز نام گذاری سکه در ایران نامید که با عناوین گوناگون شهرت پیدا کرد. از سکه های معروف آن زمان می‌توان به " عباسی، شاهی، غازبیگی و پول سیاه" اشاره کرد. واحدهای دیگری مثل "قران" برابر هزار دینار و "تومان" معادل 10 هزار دینار، در آن موقع فقط واحد محاسبه بودند و عملا هیچ سکه‌ای به نام قران یا تومان ضرب نشد.

در اواخر صفویه با حضور پرتغالی‌ها در ایران، واحد پولی آن زمان پرتغال به نام "رئال" وارد یکای پولی ایران شد اما پس از آن و در زمان افشاریه واحد پولی ایران به "نادری" تغییر یافت.

واحدهای پولی ایران در زمان قاجار "تومان، قران و شاهی" تا اوایل دوره‌ی پهلوی رایج بودند. با یکدست کردن واحد پول در ایران از سال 1308 به دستور رضا پهلوی، واحد پول رسمی کشور ریال اعلام شد که از آن زمان تا امروز تومان به معنای ده ‌ریال هنوز هم در بین بازاریان رایج است.

به هر روی واحد پول کشور تا به امروز دست‌خوش تحولات عمده‌ای شده و ارزش آن نوسانات زیادی را تجربه کرد. عوامل مختلفی بر این ماجرا تاثیرگذار بوده که عمده آن تورم بود به طوری که با توجه به تجربه تورم شدید در چندین سال گذشته، ارزش ریال در مقابل پول سایر کشورها، به شدت کاهش یافته و عملا قدرت خرید یک ریال به صفر رسیده است.

راه حل کشورهایی که با چنین مساله ای روبه رو می‌شوند اتخاذ "رفرم ها" یا اصلاحات پولی از سوی بانک مرکزی است که یک نمونه آن حذف تعدادی از صفرها با توجه به میزان کاهش قدرت خرید پول است، اما سیاست حذف صفر هیچ گاه برای کاهش تورم به تنهایی نسخه درمانی نبوده و برای تحقق به این مهم نیاز به اصلاح و تغییرات بنیادین در حوزه اقتصاد امری ضروری است.

تاریخچه حذف صفر از پول در جهان

از سال ۱۹۶۰ تاکنون، در ۷۱ مورد دولت های در حال توسعه، مجبور به حذف چندین صفر از پول ملی خود شده‌اند. طی این مدت ۱۹ کشور یک بار اقدام به حذف صفر کرده و ۱۰ کشور نیز ۲ بار این سیاست را اجرا کرده‌اند. آرژانتین، یوگسلاویِ سابق و برزیل نیز هر کدام به ترتیب با 4، 5 و 6 بار اجرای سیاست حذف صفر، رکوردی ماندگار برجای گذاشتند.

 برزیل از حیث تعداد دفعات حذف صفر در جهان رتبه نخست را داراست. از سال ۱۹۳۰ تاکنون طی ۶ مرحله ۱۸ صفر از پول ملی برزیل حذف شده است و ۸ بار نیز نام واحد پولی این کشور تغییر پیدا کرده که از این حیث رکوددار تغیرات پول ملی در دنیا است.

حذف صفر از واحد پولی کشورها، نخستین بار در آلمان و پس از جنگ جهانی دوم رخ داد، این کشور زیر فشار اقتصادی ناشی از جنگ جهانی دوم و خسارت های برجای مانده از آن، دچار تورمی شدید شد که سیاستگذاران اقتصادی آلمان را وادار به حذف صفرها از مارک کرد.

تجربه ترکیه که یک کشور اروپایی با بستری جهان سومی است اینگونه رقم خورد که به یکباره 6 صفر از پول‌ این کشور در سال ۲۰۰۵ میلادی حذف شد. تورم در ترکیه از ابتدای دهه ۸۰ میلادی آغاز شد و با شتاب به پیش رفت. هر دلار آمریکا در سال ۱۹۸۸ هزار و 422 لیر قدیم ترکیه بود که در سال ۲۰۰۳ به بیش از 5.1 میلیون لیر قدیم رسید.

طبق گزارش‌های موجود در سال های آغازین قرن بیست و یکم میلادی مردم ترکیه برای خرید یک قرص نان باید چند میلیون لیر ترکیه هزینه می‌کردند. نهایتا در ژانویه 2005 با حذف 6 صفر از پول ملی، لیر جدید جایگزین لیر قدیم شد.

چگونه ترکیه در حذف 6 صفر از پول ملی موفق عمل کرد؟

کارشناسان اقتصادی صندوق بین الملل پول، دلیل تاثیرگذار بودن سیاست حذف صفر از واحد پولی ترکیه را اصلاح اقتصاد این کشور در مهار تورم می‌دانند. در گزارش این صندوق آمده است، پیش از اینکه صفرها از پول ترکیه حذف شود این کشور موفق شده بود تورم را به کلی مهار کند و نرخ آن را به ارقام یک رقمی تقلیل دهد. در این شرایط اصلاح بازار پول نیز به کمک اقتصاد آمد تا زمینه ساز رشد اقتصاد شود.

در ماه جولای سال 2005 نیز رومانی با حذف چهار صفر، واحد پول جدید خود موسوم به "لیو" را معرفی کرد. آخرین نمونه در این زمینه به زیمبابوه مربوط می شود که طی آن دولت این کشور ۱۰ صفر را از پول ملی این کشور حذف کرد و به همین خاطر رکوددار تعداد صفرهای حذف شده از پول ملی در سطح بین المللی است.

هلند نیز نمونه موفق دیگری از تجربه حذف صفر از پول ملی بود. بیماری هلندی اکنون واژه‌ای آشنا در ادبیات اقتصادی این کشور است. ورود منابع درآمدی غیر منتظره از محل استخراج گاز، اقتصاد هلند را با تورمی پیش بینی نشده‌ در دهه ۶۰ میلادی روبرو کرد که از مرز 100 درصد گذشت. با این اتفاقات بلافاصله دولت با اعمال سیاست شدید انقباضی در دیپلماسی پولی توانست حجم پول را کنترل کرده و به همراه آن چهار صفر از اسکناس‌های این کشور حذف شد.

سابقه پیشنهاد حذف صفر از پول ایران

اگر چه تا به امروز حذف صفر از پول ملی هیچوقت اجرایی نشده است لیکن سابقه ایده حذف صفر از پول ملی کشور یعنی ریال به دهه 70 بر می‌گردد. موضوع حذف صفر از پول ملی، در سال ۷۲ در دستور کار اداره بررسی های اقتصادی بانک مرکزی قرار گرفت اما برخی مسئولان با این اقدام موافق نبودند و بررسی های لازم متوقف شد.

دلیل مطرح شدن حذف صفر در این دوره، تورم بالایی بود که به دلیل برنامه آزاد سازی اقتصادی و شوک های نفتی حاصل از پایان جنگ و سرازیر شدن دلارهای نفتی به اقتصاد ایران در دولت پنجم و ششم ایجاد شده بود.

 پس از مسکوت ماندن طرح حذف صفر از پول ملی در دولت هفتم و هشتم، این طرح مجددا در دولت نهم و دهم جدی تر پیگیری شد. در این دولت، حذف چهار صفر از پول ملی با توجه به کاهش شدید ارزش ریال در مقابل ارزهای دیگر پس از بررسی‌های کارشناسی صندوق بین‌المللی پول و مشورت با برخی از کشورها مانند ترکیه که تجربه حذف 6 صفر را داشتند به تصویب هیئت وزیران رسید، اما بنا بر دلایلی غیر شفاف هیچ‌گاه این لایحه برای اعلام نظر مجلس، از پاستور به بهارستان نرفت.

در این دوره بحث حذف صفر و تغییر واحد پولی به حدی جدی بود که بانک مرکزی در پایگاه اینترنتی خود، فراخوان ملی برای انتخاب نام واحد پولی جدید را مطرح کرد که در این فراخوان واژه " پارسی" از سوی مردم به عنوان واحد پولی جدید بیشترین آرا را به دست آورد.

با شروع کار دولت فعلی، بحث حذف صفر تا سه سال اول مطرح نشد اما در سال چهارم حذف صفر از پول ملی مجددا در کارگروه اقتصادی دولت مورد بررسی قرار گرفت و پیشنهاد حذف یک صفر و تبدیل ریال به تومان و متعاقبا حذف ۳ صفر و حتی ۴ صفر و انتخاب نامی جدید برای پول ملی اذهان مسئولین را به خود مشغول کرد.

 اکنون پس از گذشت 24 سال از این طرح سرانجام بررسی حذف ۴ صفر از پول ملی مجددا در بخشهای تخصصی بانک مرکزی مطرح شده است، در همین حال وزیر امور اقتصادی و دارایی از تصویب پیشنهاد حذف صفرهای پول ملی در کارگروه طرح تحول اقتصادی دولت خبر داده و گفته هم اکنون این کار گروه در حال بررسی زمان اجرایی شدن این پیشنهاد است.

علت حذف صفر از پول ملی

قاسم نوروزی کارشناس اقتصاد در گفت و گو با ایسنا، یکی از علل حذف صفر از پول ملی را سرانه بالای اسکناس در ایران برشمرد و میزان آن را به نقل از بانک مرکزی ۱۱۴ برگ اعلام و تصریح کرد: ایران جز کشورهای رکورددار در این زمینه بوده چراکه سرانه اسکناس در کشورهای پیشرفته بین ۱۲ تا ۱۴ برگ یعنی معادل یک دهم سرانه ایران است.

وی با بیان کاهش ارزش پول ملی گفت: امروزه در مقابل ارزهای خارجی، پول های درشت ما معادل پول خرد بسیاری از کشورهای جهان، اعتبار دارد، به عنوان نمونه یک پوند انگلیس حدود 14 هزار و پانصد تومان ایران، یک دلار آمریکا بیش از 11 هزار تومان و هر 2000 تومان ما معادل تقریبی یک لیر ترکیه است.

این کارشناس اقتصادی، دیگر علت طرح را تعداد بیشمار صفرها در ارقام اقتصادی و مبادلات تجاری دانست و خاطرنشان کرد: به دلیل مشکلات فراوانی که در عملیات حسابداری و ثبت حساب‌ها وجود دارد بسیاری از اسناد مالی برای حذف تعداد بیشمار صفرها، از واحد های میلیون ریال، میلیارد ریال یا هزار ریال و غیره استفاده می کنند.

وی از تعداد صفرهای بیش از حد مقابل ارقام روی اسکناس یا پول کاغذی ملی کشور سخن گفت و آن را دیگر انگیزه لازم برای اجرای طرح دانست و گفت: وجود تعداد زیادی عدد صفر مقابل ارقام روی اسکناس ها سبب شده تا زیبایی و شکیل بودن اسکناس تحت تاثیر قرار گیرد.

حذف صفر هیچ تاثیری در کاهش تورم و بهبود اقتصاد ندارد

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی قائمشهر با بیان دیدگاه های متنوع از منظر کارشناسان و صاحب نظران مسائل اقتصادی تصریح کرد: حذف صفر از پول هیچ تاثیری بر متغیرهای اقتصادی نظیر تورم، بیکاری، رشد یا رکود اقتصادی، تولید، ارزش پول و قدرت خرید ندارد زیرا این متغیرها تحت تاثیر سیاست های اقتصادی پولی، مالی و درآمدی دولت قرار داشته و متاثر از تعداد صفرهای پول نیستند.

نوروزی، کاستن از تعداد صفرهای پول را تنها سبب ساده تر شدن ضریب تبدیل کالا به واحد پول بدون بهبودی در تولید ملی و کاهش تورم عنوان کرد و با ذکر مثالی در تشریح این مطلب گفت: شخصی در شرایط کنونی ماهانه دو میلیون تومان درآمد داشته یعنی 2 میلیون با شش صفر و مخارج ماهانه آن به ترتیب 800 هزار تومان هزینه مسکن، 900 هزار تومان هزینه درمان و مواد غذایی و 300 هزار تومان هزینه پوشاک باشد حال با فرض اینکه سه صفر از پول حذف شود درآمد فرد 2 هزار تومان با سه صفر و مخارجش شامل هزینه مسکن 800، هزینه درمان و مواد غذایی 900 و هزینه پوشاک 300 تومان خواهد شد بنابراین حذف صفر فقط ضریب تبدیل درآمد و هزینه را به پول تغییر داده بدون اینکه قدرت خرید این فرد تغییر نماید، زیرا درآمد و هزینه به یک نسبت تغییر واحد داده‌اند.

این محقق، پژوهشگر و استاد اقتصاد دانشگاه، دیگر دلایل عدم کارآمدی این سیاست را اینگونه بیان کرد: چنانچه اقتصاد کشور غیرمولد بوده، انگیزه ای برای سرمایه گذاری در تولید وجود نداشته باشد، بسترهای لازم برای انتقال نقدینگی به بخش تولید فراهم نشود و برنامه ای برای مهار تورم لحاظ نشود حذف صفر هیچ اثری بر متغیرها و رفع چالشهای اقتصادی نخواهد داشت.

مزایای حذف صفر

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد قائمشهر در ادامه مزایای حذف صفر را اینگونه برشمرد: تسهیل نقل و انتقال پول و کاستن از حجم و مخاطرات آن در مقیاس کلان، صرفه‌جویی در هزینه‌های چاپ اسکناس، صرفه‌جویی در وقت نیروهای انسانی و هزینه معاملاتی در موضوعات مالی کشور و تسهیل تنظیم و تحلیل صورتحسابهای مالی و اثرات مثبت روانی در جامعه و مردم، امتیازات اجرای طرح حذف صفر از پول ملی است.

نوروزی در ادامه با بیان دیگر فواید طرح خاطرنشان کرد: سهولت در مبادلات و نگهداری ساده‌تر حساب‌ها، ارقام و ترازنامه‌ها، اشغال فضای کمتر آمار و اطلاعات مالی در حافظه رایانه، کاهش نیاز به استفاده از چک‌های بانکی به شکل بی‌رویه و غیرمنطقی، شکیل تر شدن ظاهر اسکناس ها و کاهش تسهیلات فعالیت دستگاه‌های خودپرداز از دیگر منافع این طرح محسوب می شود.

معایب حذف صفر

این پژوهشگر حوزه اقتصاد در بخش دیگری از گفت و گو به بیان دیدگاه های مخالفان طرح پرداخت و معایب اجرای طرح حذف صفر از پول ملی کشور را این گونه مطرح کرد: هزینه سنگین جایگزینی اسکناس‌های جدید و تحمیل آن بر اقتصاد ناتوان امروز کشور، ناسازگاری دفاتر و صورت‌های مالی و پایگاه‌های اطلاعاتی جدید و قدیم و خنثی بودن اجرای این طرح به دلایلی که پیشتر عنوان شد از نواقص و عیوب طرح مذکور است.

نوروزی، یکی دیگر از معایب طرح را افزایش سطح عمومی قیمت‌ها اعلام کرد و در توضیح آن گفت: با تغییر شرایط عده‌ای تلاش خواهند کرد تا در طول این فرآیند، قیمت کالای خود را افزایش داده و به این ترتیب بر مبنای پول جدید کالاهای خود را با قیمت بالاتری ارزش‌گذاری کنند.

وی اضافه کرد: عدم امکان نظارت بر بازارها در چنین شرایطی با توجه به پیچیدگی اجرای این تصمیم، باعث افزایش سطح عمومی قیمت‌ها شده و همچنین به دلیل بالا بودن قدرت قیمت‌گذاری عوامل اقتصادی در ایران با حذف صفرها بسیاری از قیمت‌ها مضربی از تعداد صفرها نخواهند بود.

این کارشناس اقتصادی در ادامه با ذکر مثالی در توجیه این علت گفت: به هنگام حذف سه صفر از پول ملی، عمده قیمت‌ها مضربی از هزار نیستند بنابراین کالاهای 2 هزار و پانصد یا 3 هزار و 750 ریالی که باید 2.5 و 3.75 ریال قیمت‌گذاری شوند با مشکل گِرد کردن اعداد مواجه شده که با توجه به قدرت اقتصادی در قیمت گذاری، قیمت‌ها به سمت بالا رُند خواهند شد و این رشد قیمت ها را موجب می شود.

اکنون وقت اجرای طرح نیست

نوروزی با یادآوری تجربه حذف صفر از واحد پول ملی توسط چندین کشور در سالیان گذشته تاکید کرد: کسب تجربه موفق این طرح، همگام و همسو با دیگر سیاست های مثبت اقتصادی، توانسته در کاهش تورم و افزایش تولید آثار مثبتی را به همراه داشته باشد.

وی با تائید رشد چند برابری متغیرهای اسمی و سطح عمومی قیمت‌ها طی سه دهه گذشته و صعودی بودن و رشد نرخ تورم اظهار کرد: با وجود اینکه تورم دو رقمی همواره آزار دهنده بوده اما در هیچ یک از دوران‌ها، ایران با تورم‌های بالا یا ابرتورم مثل برزیل، آرژانتین و زیمباوه مواجه نبوده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد قائمشهر موفقت طرح را مستلزم بسترسازی‌ های مناسب اقتصادی قبل از اجرای طرح به دلیل وجود نوسانات بالای متغیرهای کلان اقتصادی ایران دانست و تاکید کرد: هر چند ایران دارای برنامه‌های عمرانی قبل از انقلاب و توسعه بعد از انقلاب است، اما اکثر این طرح‌ها رشد اقتصادی پیش‌بینی شده در سند طرح را محقق نساخته‌اند.

حذف یک صفر منطقی تر است

این محقق، مؤلف و پژوهشگر اقتصادی درباره مناقشات موجود بر سر حذف تعداد صفر از پول ملی که بین کارشناسان محل بحث شده معتقد است: آنچه که در شرایط کنونی اقتصاد ایران منطقی تر به نظر می رسد، حذف یک صفر از پول ملی در جهت تغییر واحد پول ملی از ریال به تومان است زیرا از آنجا که هر تومان معادل ده ریال بوده، حذف یک صفر و تغییر واحد پولی به تومان، دوگانگی در واحد پولی کشور را مرتفع خواهد کرد.

 نوروزی با تشریح دلایل حذف یک صفر اظهار کرد: در اقتصاد ایران، واحد ریال منحصر به اسناد و مدارک مالی رسمی بوده در حالی که واحد پولی در تجارت و داد و ستد بین مردم واحد تومان است و به ندرت از ریال استفاده می شود؛ حذف یک صفر می تواند دوگانگی مابین ریال به عنوان پول رسمی در اسناد مالی و تومان در مبادلات اقتصادی روزمره را رفع کند.

کارشناس اقتصادی خاطرنشان کرد: تا زمانی که تورم داخلی پایین و با ثبات نباشد اجرای سیاست حذف صفر بی فایده خواهد بود زیرا در زمانی بسیار اندک تورم باعث شده تا واحد پولی به نقطه قبلی برگردد و این دقیقا اتفاقی است که در اقتصاد برزیل طی چند دهه اخیر رخ داده و این کشور را مجبور کرده تاکنون 6 بار اقدام به حذف صفر از پول ملی کند.